Kasteel Groot en Klein Deurne (Noord-Brabant) – tweeling donjons

Geschiedenis van twee woontorens tegenover elkaar- Huis te Deurne en Oud huis Deurne

Rondom Deurne liggen in de late middeleeuwen een aantal kleine kastelen. Bekend zijn:

• Blokhuis te Liessel
• Blokhuis te Leensel
• Groot en/of Klein Bruheze  te Brouwhuis
• Hooghuis de Schouw
• de Stakenborch (kasteel Veldheuvel)
• Ten Einden (later hoeve)
• Nieuw Huis te Deurne (Groot kasteel)  
• het Oude Huis (Klein kasteel) 

Ook lagen er belangrijke veelal verdedigbare hoeves, zoals;

• Molenhof te Bakel
• Huis te Baarschot te Vlierden
• Huis Ten Velde (later hoeve) bij de kerk van Deurne
• Arnt de Auden-goed / Blokhuis Ter Vloet (het Burgske) 

Deurne met Liessel en Vlierden met o.a. Bruheze en Baarschot.

De meeste van deze huizen hebben hun betekenis als kasteel verloren. Ze worden vanaf de 14e eeuw veelal omgevormd tot kleiner hof of boerderij.

Op enkele locaties staan nog steeds boerderijen op de plaats waar voorheen een kasteel of versterkte hoeve gevestigd was, zoals op het Hof Ter Brake, het Arnt de Auden-goed / het Blokhuis Ter Vloet. De meeste kastelen en versterkte hoeves zijn afgebroken en verdwenen zoals de Blokhuizen in Liessel en Leende, Groot en Klein Bruheze, het Huis Ten Velde en nog vrij recent de Hoeve Ten Einden (1962) en het Huis te Baarschot (1964).

Alleen de beide kastelen op het Haageind zijn nog als kasteel te herkennen. Daarom beschrijf ik ze hieronder wat uitvoeriger met hulp van plattegronden, oude tekeningen en foto’s en kan ik ook eigen gemaakte foto’s toevoegen.

Op het huis ter Vloet wonen al vroeg in de middeleeuwen ridders van Doerne van der Vloet. De familie van Doerne stamt af van de familie van Cranendonck van Horne. Bij Ter Vloet staan nog 2 kleine hoven en een watermolen. Dicht bij Ter Vloet staat ook het Arnt de Auden-goed, dat bezit is van de familie van Bruheze, die ook van de familie van Cranendonck van Horne afstammen. De familie van Bruheze heeft vanaf 1390 Ter Vloet in bezit.

In 1380 verhuisd de familie van Doerne naar een nieuw kasteel (nu het Oud Huis geheten) aan het Haageind met daarbij een nieuwe watermolen.

Een ander, concurrerende, tak van de familie van Doerne laat rond 1395 (en niet pas in 1465) tegenover het Oude Huis een nieuw kasteel bouwen, ook in de vorm van een donjon. Dat wordt dan het Nieuw Huis te Deurne genoemd. In 1465 wordt het Nieuwe Huis flink uitgebreid. In 1536 gaat de heerlijkheid over van het kleinere Oude Huis naar het grotere Nieuw Huis te Deurne, dat dan gewoon Huis te Deurne wordt genoemd.

De kasteeltuin word in de huidige vorm rond 1810 aangelegd onder het bewind van Theodorus baron de Smeth (1779-1859) in de Engelse landschapsstijl. Deze stijl voerde hij ook door in zijn landgoed Sonsbeek, tegenwoordig het stadspark van Arnhem, dat hij van 1806 tot 1821 in eigendom had.

Oud huis Deurne (Klein of Oud Kasteel) 

De heren van Deurne verlaten omstreeks 1380 hun woonlocatie Ter Vloet (het Burgske) en bouwen op een groot omgracht terrein aan het Haageind bij de Aa (de Vlier) een woontoren (donjon) en een nieuwe grote watermolen. De toren heeft twee tongewelfkelders met daarboven twee ongedeelde verdiepingen onder de kap. Hoewel verbouwd in de 17e eeuw geeft het gebouw nog een uitstekende indruk van een eenvoudige bakstenen woontoren uit de Late Middeleeuwen. De straatzijde (zichtzijde) is versierd met twee doorlopende nissen (waarin de vensters zijn gevat) en een natuurstenen gevel. In 1857 vind een gedeeltelijke afbraak en verbouwing plaats van de in de loop der tijd tegen de toren geplaatste aanbouwen, zoals een huiskapel. Zo ontstaat het witgepleisterde herenhuis aan de zuidzijde.

In 1948 verkoopt baron De Smeth het Klein Kasteel aan de bekende arts/schilder Hendrik Wiegersma. Diens zoon Pieter (glazenier) gaat het kasteel als woonhuis/atelier gebruiken. In 1999 word het geheel gekocht door de familie Nooijen, die het opknapt en inricht als gastenverblijf voor zakenrelaties. Het fraaie omliggende park is aangelegd in Engelse landschapsstijl.

De oude woontoren is behouden gebleven als centrum van een groot omgracht kasteelcomplex met tuin en watermolen.
Het Klein Kasteel bestaat tegenwoordig uit de 14e-eeuwse donjon, een 17e of 18e-eeuwse lage boerderijaanbouw en een aangebouwd wit herenhuis uit 1857. Bij de verbouwing in 1857 werden de oude neerhof, een boerderij die haaks op het gebouw stond op de plek van het herenhuis, en een aanbouw van de middeleeuwse toren afgebroken. Op de plek van de oude neerhof verrees het herenhuis. De toegang tot het terrein, die voorheen via de Heerendijk liep (dat is nu de oprit van de watermolen), werd toen verlegd naar de Haageind-zijde. Een brand op 24 september 1944 richtte enige schade aan, maar kon door de toenmalige eigenaar Pieter Wiegersma tijdig worden geblust. Het Oud Huis Deurne wordt ook wel (foutief) het Slotje Peelland genoemd.

Huis te Deurne (Groot of Nieuw Kasteel)

Het tegenoverliggende Groot Kasteel is als woontoren, het huidige N.W.-deel met later toegevoegde arkeltorentjes, in 1395 of in 1465 gebouwd en is dus niet veel jonger dan het Klein Kasteel.
De onderkelderde bakstenen woontoren heeft een duidelijk laatgotisch karakter met arkeltorentjes op de hoeken en steunberen. Het muurwerk is 1 m. dik. Ook heeft het veel bredere grachten dan het Oud Huis en een soort van poortgebouw (Dinghuis) uit 1536 op het voorterrein. Toch zal de defensieve waarde beperkt zijn geweest.

De bouwer is lid van een niet-adelijke tak van de familie Van Deurne. Het Oude Huis is dan nog steeds centrum van de Heerlijkheid. Aan het Nieuw Huis wordt in 1536 aan het Z.W. een vierkant hoekgebouw gebouwd waarna het grotere huis wel centrum wordt van de Heerlijkheid.

In de 1651 eeuw vergroot Rogier van Leefdael het huis aan de straatzijde met een sobere classicistische oostvleugel met uitspringende vierkante toren en twee forse vierkante hoekschoorstenen, die aan torentjes doen denken. Van Leefdael laat tevens een poortgebouw bouwen aan de straatzijde. Tevens voorziet hij het Dinghuis van stenen muren. De lage muren van het Kasteel aan de zijde van het Haageind zijn, evenals de stenen van het Dinghuis en die van de pilaren op de brug, zwart en daardoor nu nog te onderscheiden van het oudste deel van het Kasteel. In 1760 krijgt bankier de Smeth het kasteel in bezit. Hij ommantelt de middeleeuwse muren tot een sobere gevel met raampartijen. De ruimte tussen de oorspronkelijke en nieuwe buitenmuren worden vervolgens als lange, smalle kamers gebruikt. Ook laat de Smeth het poortgebouw, dat er net zo’n honderd jaar staat, weer afbreken. Zijn nazaat Theodore baron de Smeth (1855-1924) laat tussen 1906 en 1908 het kasteel terug restaureren naar de 17e-eeuwse toestand en de ommanteling verwijderen. Gelukkig blijkt dat men in de 18e eeuw de middeleeuwse muren niet heeft weggebroken. Bepaalde onderdelen, zoals het noordwestelijke arkeltorentje, moeten echter herbouwd worden. Ook worden voormalige doorgangen in de oorspronkelijke buitengevel dichtgezet en raam- en deurpartijen gewijzigd.

Wat betreft het interieur telde het kasteel twee verdiepingen met een zolder alsmede een onderbouwde kelder. De hal met twee boogvormige doorgangen (waarvan de linker gesloten). De woonvertrekken lagen voornamelijk op de eerste en tweede verdieping. Binnenkomend aan de westzijde kwam men in een hal met links (noordzijde) drie keldervertrekken, zogenaamde ton- en kruisgewelven (o.a. huidige bier- en friskelders), rechts dienstvertrekken, keuken- en provisieruimten, met een kleine lift naar boven. Recht vooruit begon een brede en zware eikenhouten trap naar boven. De vloer beneden was gedeeltelijk van marmer en de wanden waren betegeld. Op de eerste verdieping lagen links de eetkamer en een salon met open haard als zitkamer (het huidige Walhalla); aan de oostzijde de zithal en rechts een zit-eetkamer. Op de tweede verdieping (via een ronde trap) lagen de slaapvertrekken en badkamers en op de zolderverdieping tenslotte logeervertrekken en kamers voor het personeel.

In de bevrijdingsdagen van september 1944 wordt het kasteel met het prachtige interieur bijna totaal verwoest. De familie de Smeth blijft nog eigenaar tot 1949. Als blijkt dat restauratie niet mogelijk is wordt de ruïne in 1949 met het bijbehorende park verkocht aan de gemeente. In 1952 werd de ruïne onder leiding van architect Cees Geenen geconsolideerd. Daarbij werden delen van binnenmuren gesloopt wegens bouwvalligheid, evenals een gedeelte van de oostgevel met de beide markante hoekschoorstenen. Met name de 14e-eeuwse noord- en westgevel en de gevel van de 16e-eeuwse hoektoren bleven bewaard, evenals de eetzaal op de eerste verdieping en de twee gewelfkelders onder de eetzaal. Het overige muurwerk, met name aan de zuid- en oostzijde, is nog te herkennen als muurtjes van nog geen meter hoog.

Het Huis te Deurne wordt ook wel (foutief) de Wolfsberg genoemd.

Plannen tot herbouw gaan gepaard met moderne aanbouw en worden mede daardoor helaas tegengehouden. Alle kastelen kennen meerdere bouwfases en zijn altijd gemoderniseerd door de eeuwen heen. Wat wij nu modern noemen is over 100 jaar ook oud en horende bij het kasteel. Het tegenhouden van herbouw om dit argument is dus totaal niet steekhoudend. Hopelijk gaat herbouw, met het kasteel in 18e eeuwse glorie, snel beginnen. Dat aan of direct bij het kasteel dan een moderne nieuwbouw komt te staan is hoe dan ook geen probleem, tenzij het kasteel daardoor overvleugeld wordt en zijn glorie verliest. Maar een beetje architect zal dat nooit op zijn naam willen hebben. Daarom: bouwen!

---

Fotoseries
Hieronder volgen nog 6 fotoseries uit verschillende jaren.Het geeft de beide kastelen weer in verschillende jaargetijden.Mooi om te zien hoe het weer de sfeer rondom een kasteel volledig kan veranderen.

Fotoserie 1: Oud Huis Deurne (Klein kasteel) en Nieuw Huis (Groot kasteel) – foto’s uit maart 2009

Fotoserie 2: Huis te Deurne (Kleine en Groot Kasteel) – foto’s uit juni 2011

Fotoserie 3: Groot en Klein Huis te Deurne – foto’s uit juli 2012

Mario Kuijpers

Lid Vrienden van de Brabantse kastelen

Copyright – De door mij gemaakte foto’s mogen overgenomen worden onder vermelding van:

• naam – Mario Kuijpers en/of
• bron – Blogspot-Dutchcastles